Balkan Yarımadası'nın güneybatısında, Arnavutluk ile Makedonya arasındaki sınırı oluşturan ve kuzeyde Kosova ve Karadağ'a yayılan dağlarda, Avrasya vaşağının (Lynx lynx) küçük, yerli ve uzun süredir izole olan bir popülasyonu günümüze kadar gelebildi. Balkanların güneybatısında varlığını izole bir şekilde sürdürmeye çalışan bu alttür Balkan vaşağıdır (L. lynx balcanicus).
✎ Şeyma Celina Suroy
Zoolog Gjorge Mirić, 1970’lerde Balkan vaşak morfolojisi ve dağılımı üzerine yoğun araştırmalar yaparak, eski Yugoslav ülkelerinde bu vaşağın varlığına ilişkin ilk bulguları rapor etmiştir. Tarihte Balkan vaşağının popülasyon büyüklüğüne baktığımızda şu an ki durumundan çok daha parlaktı. İkinci Dünya Savaşı’ndan önce vaşağın Yugoslavya’da 15-20 bireylik kritik bir statüsü varken, sonrasında sıkı koruma önlemleri ile popülasyon toparlanmaya başladı. 1955-1964’te sadece Makedonya ve Kosova’da 70 Balkan vaşağı vardı. 1974’te ise Karadağ’da yeniden ortaya çıkarken 10, Kosova’da 70 ve Makedonya’da 120 vaşak vardı. Tahminlere göre Balkan vaşağı, o dönemde Arnavutluk (75) ve Yunanistan’da ki (5) popülasyonu ile birlikte yaklaşık 6000 km²’lik bir alana yayılarak 280 bireye ulaşmıştı. Ancak son birkaç yıldır Balkan vaşağı için tehlike çanları çalıyor ve sadece Balkanlarda yayılım gösteren bu türün nesli tükeniyor.
Günümüzde Balkan vaşağı sadece Arnavutluk (Munella dağı), Kuzey Makedonya (Mavrovo, Pelister ve Galichica Ulusal Parkları) ve Kosova’da (Bjeshket e Nemuna Ulusal Parkı) dağılım göstermekte. 2015 fotokapan verileri Balkan vaşağı sayısının azalmaya devam etmekte olduğunu gösteriyor (tahmini vaşak sayısı 30). Ancak 2021 fotokapan verileri içler acısı. Kosova’da yalnızca bir, Arnavutluk’ta dört ve Makedonya’da (Mavrovo Ulusal Parkı) 5 Balkan vaşağı görüldü. Özellikle popülasyonun kalesi olan Mavrovo Milli Parkı’ndaki düşüş ise büyük bir endişe kaynağı.
Peki bu hızlı düşüşün sebebi ne?
Balkan vaşağının avlandığı hayvanlar bölgede yeterince bol görünüyor. Ayrıca bölgede insan kaynaklı kayıpların arttığına dair hiçbir belirti yok. Ancak asıl sorun kaçak avcılar! BLRP (Balkan Lynx Recovery Progamme 2006-2020 arasında 14 tane yasadışı avlanan vaşak tespit etti. Kosova, Arnavutluk ve Makedonya BLRP programı sayesinde nesli kritik tehlikede olan Balkan vaşağı için ortak bir koruma stratejisi üzerinde işbirliği yapıyor. Türün uzun vadeli hayatta kalmasını sağlamak için her birinin komşu ülkelerle işbirliği yapmaktan başka seçeneği yok.
Nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya kalan Balkan vaşağının tehdit altında olduğu bir sürü şey var. Küçük ve izole bir popülasyona sahip olmak, yasadışı avcılık ve habitat tahribatı nedeniyle doğal yaşam ortamlarını kaybetmeke (özellikle Arnavutluk’ta). Bunların hepsi, Balkan vaşağı için büyük bir yok olma tehdidi oluşturuyor. Ormanların yakacak odun ve inşaat için sömürülmesi ve ormansızlaşmaya gidilmesi de önemli bir tehdit. Bu ormansızlaşmadan dolayı vaşağın av sayısının azalması ve yasadışı avlanmaya maruz kalması, neslinin tükenmesini kaçınılmaz kılacaktır.
Maalesef, yasal koruma statüsüne rağmen, Balkan vaşağı hala kaçak avcılar için bir ganimet ve restoranlarda kullanılan bir dekorasyon süsü. Hem Arnavutluk’ta hem de Kuzey Makedonya’da sıkı bir şekilde korunmalarına rağmen, Balkan vaşaklarından gelen postlar Üsküp’teki restoranlarda bulunabilirken, bazen komşu ülkelerde yasadışı ihracata maruz kalmaktadır.
Balkan vaşağının neslinin tükenmesini önlemek için BLRP müthiş bir çaba sarf ediyor. Ancak son veriler, çabaların yeterli olmadığını ve vaşağı korumak için sadece BLRP’nin değil herkesin (yetkililerin, tarafların, toplumun) desteğine ihtiyaç olduğunu gösteriyor. Hiçbir yaptırım ve cezanın olmadığı bu durum değişmezse, fotokapandan gelen müthiş vaşak fotoğrafları sadece gelecek nesillerin arşivlerinde yer alacak.
