Yugoslavya ve Kosova’da özellikle 1950’ler ve 1960’lar boyunca sinemanın kitleselleşmesi adına önemli adımlar atılmıştır. Bu kapsamda sinema salonları inşa edilmeye başlanmış, 1952 yılının şubat ayında Prizren’de Bistrica-Lumbardhi, Priştine’de Omladina-Rinia sinemasının açılışı gerçekleştirilmiştir.
✎ Bengi Muzbeg, Tevfik Rada
Geçen yazıda İkinci Dünya Savaşı’na kadar Kosova’da sinemanın gelişimini ele aldık. Krallık altında sinema tam olarak kurumsallaşamamış ve küçüklü özel girişimcilerin inisiyatifi doğrultusunda ilerlemiştir. İkinci Dünya Savaşı’yla beraber krallık ve özel girişime dayalı sistemin yıkılıp sosyalist Yugoslavya’nın kurulmasıyla sinemaya büyük önem verilmiş ve üretim, dağıtım, gösterim alanları başta Sovyetler Birliğine uygun bir şekilde oluşturulmuş, sonrasında (1948) ise ademi merkezcilik esasına göre yeniden şekillenmiştir. Yugoslavya ve Kosova’da özellikle 1950’ler ve 1960’lar boyunca sinemanın kitleselleşmesi adına önemli adımlar atılmıştır. Bu kapsamda sinema salonları inşa edilmeye başlanmış, 1952 yılının şubat ayında Prizren’de Bistrica-Lumbardhi, Priştine’de Omladina-Rinia sinemasının açılışı gerçekleştirilmiştir.
İkinci Dünya Savaşı esnasında, Yugoslavya Halk Kurtuluş Ordusu tarafından 1944 yılında kurulmuş olan Sinema Birimi, 3 Temmuz 1945 tarihinde Yugoslavya Halk Kurtuluş Ordusu Sinema Kurumu’na dönüştürülmüştür. SSCB’nin uyguladığı modele uygun olarak şekillenen Yugoslavya kurumlarından biri olarak Sinema Kurumu; devlet tarafından bütçesi sağlanan, Eğitim Bakanlığı’na bağlı bir birim olarak şekillendirilmiştir. Bir yıl sonra Haziran 1946 tarihinde sinema konusunda en yüksek organ olan Sinematografi Komitesi kurulmuş; komite başkanlığına saygın bir yazar olan, 20’li yılların Belgrat Gerçeküstücü ekibi kurucularından Aleksandar Vučo, bizzat Josip Broz Tito tarafından atanmıştır. Sinematografi Komitesi, Yugoslavya’da sinemanın gelişimi dahil, sinema dergileri ve kitaplarının yayını, eğitici ve belgesel filmlerin çekimi, yabancı filmlerin dağıtımı gibi önemli konularda tam yetkili kılınmıştır.
Yugoslavya Sinematografi Kurumu Başkanı Aleksandar Vučo Film dergisinin ilk sayısında yayınladığı makalesinde sinema estetiğinin nasıl olması gerektiğine dair tespitlerde bulunmuştur. Vučo; Yugoslav Sinemasının, Yugoslavya halklarının geçmişiyle övünmesini sağlayacak, kahramanca gerçekleştirilmiş kurtuluş savaşı hakkında ve savaştan sonra atılmış devrimci adımlar hakkında bilgilendirici olması gerektiğini belirtmiş; “Yugoslav sinemacılarının eserlerinin estetik öncelikli olmaktan çok, bilgilendirici olması gerekir. Yugoslav sanatçılar batı ülkelerinin kullandığı teknik imkanları kıskanacak hataya düşmemeliler, çünkü Yugoslav sineması göze hoş gelen estetikten ziyade halkı bilgilendirici bir sorumluluk üstlenmişlerdir ki bu konularda bilgilendirmeyi hak eden halkımız; sanatçılarımızdan bunu beklemektedir” ifadesini kullanmıştır.
Yugoslavya Sineması’nın bu yöndeki gidişatı 1948 yılında Yugoslavya ile SSCB arasında yaşanan anlaşmazlık sürecinde gerilemiş, takip eden 2 yıl içerisinde ise tamamen durdurulmuştur. 1950’den itibaren Özyönetim yapılanması sinema alanına da uygulanmaya başlanmıştır.
Özyönetim uygulamasının sinemaya yansıması ilk olarak Yugoslavya Sinema Endüstrisi’nin Sovyet modelinden arındırılması şeklinde kendini göstermiştir. Yeni Yugoslavya Sinema Endüstrisi 1950 yılında; film üretimi, film ticareti ve üçüncü olarak film distribütörlüğü ve gösterimi şeklinde ayrılmıştır. Bunlardan film üretimi “Özel kültürel önem” kapsamına, film ticareti “İç ve dış ticaret kapsamına”, distribütörlük ve film gösterimi konusu da “Hizmet” kapsamı altında değerlendirilmiştir. 1956 yılında çıkarılan Sinema Kanunu ile film üretiminin devlet bütçesinden sübvanse edilmesi kararı kaldırılarak, bütün sinema biletlerine %17-%23 civarında vergi getirilmiştir. Vergiden sağlanan gelir doğrudan yerli film yapım şirketlerine aktarılmış ve Yugoslav sineması canlanmaya başlamıştır.
Kurumsal gelişmeler Yugoslavya çapında yaşanırken Kosova’da da küçüklü girişimler gerçekleştirilmiştir. 11 Aralık 1960 tarihinde Priştine’de Kulturno-Propagandni Centar (Kültür-Propaganda Merkezi) kurulmuştur. Rade Djuric’in başkanlığında kurulan merkezin film üretim departmanı Kos-Met Film adında faaliyet göstermiştir. Merkezin başlıca görevleri filmleri tercüme etmek, teknik kadroyu oluşturmak, gezici sinemaları koordine etmek ve 16 mm gösterim için teknik destek sağlamak olarak belirlenmiştir. Film üretimi ve dağıtımı da merkezin sorumluluk kapsamında değerlendirilmiştir. Merkez 1966 yılında Priştineli tiyatro yönetmeni Slobodan Popiç’in senaryosunu hazırladığı ve Belgradlı yönetmen Zdravko Velimiroviç’in yönettiği Ekselencije: Kad bi sva deca sveta adıyla ilk filmini çekmiştir. Bir çocuk kulübünde gerçekleştirilen şiirsel röportajların konusunu oluşturduğu film dünyada büyük ilgi görmüştür. UNICEF tarafından 100’den fazla ülkede gösterilen bu film, ödüller kazanmış, Oberhausen, Moskova, Tahran ve birçok yerde ilgiyle karşılanmıştır.
Merkez daha sonra 6 belgesel filmi daha üretmiştir. Bunların arasında Skenderbeg (Zdravko Velimiroviç) ve Nje Lindje (Ekrem Kryeziu) filmleri de vardır. 1968’de ise Kosova’nın ilk Arnavutça filmi Abdurahman Shala ve Murteza Peze’nin senaryosu ve Miki Stamenkoviç’in yönetmenliğinde çekilmiştir. Uka i Bjeshkëve të Nemura (1968) filmi 40’tan fazla ülkede gösterilmiştir.
1962’de Film Yasası revize edilmiş ve tüm cumhuriyetlerde kültürel farklar gözönünde bulundurularak gelişimi teşvik edilmiştir. Abdurahman Shala’nın girişimi ile Slavija Film’in bir şubesi Priştine’de kurulmuştur. Ancak idari sıkıntılardan dolayı bu şube kısa sürede kapanmıştır. 20 Şubat 1969 tarihinde ise Kosova meclisi tarafından Kosovafilm kurumu kurulmuş, başkanlığına Abdurahman Shala getirilmiştir. Kosovafilm’in kurulması ile Kültür ve Propaganda Merkezi kapatılmış, görevleri Kosovafilm’e devredilmiştir. Kosova, gerçek bir film üretim ve dağıtım kurumuna sahip Yugoslavya’daki en son bölgedir. Buna kıyasen diğer özerk bölge olan Voyvodina’daki Neoplanta kurumu da Kosovafilm’den birkaç yıl önce 1966 yılında kurulmuştur.
Kosovafilm ilk başta ortak projelere yönelmiştir. Bu kapsamda “Filmom Danas”la yapılan işbirliği ile Caslav Damjanovic’in yönettiği Rekvijem (1970) filmi çekilmiş, yine “Filmski Novosti” ile Zoran Calic yönetmenliğinde Prva Ljubav (1970) filmi çekilmiştir. Bu film Yugoslavya’nın en çok izlenen filmlerinden biridir ve başrolde Faruk Begolli yer almaktadır. Bunun dışında Moja Luda Glava (1971 – Vuk Vuca), Kondori (1970 – Zoran Calic) gibi filmler çekilmiştir.
Yine Belgrat merkezli FRZ ile işbirliği çerçevesinde Umir Krvi (1971 – Zdravko Velimiroviç) filmi çekilmiş film Karadağ’da Arnavut ailelerin kan davasını uzlaşmayla bitirmelerini konu edinmiştir. Film Belgrat Kısa Film ve Belgesel Festivalinde en iyi belgesel film seçilmiştir.
Başka bir prodüksiyon şirketinin desteği olmadan tek başına Kosovafilm’in ürettiği ilk film Miomir Stamenkoviç’in çektiği Kako Umreti – Si e Vdiset (1972) filmi olmuştur.
Crveni Udar filminde Yugoslavya’nın antifaşist mücadelesini komik bir dille anlatıldığı öne sürülerek Abdurahman Shala eleştirilmiş ve 1975’te görevden alınmıştır. Shala’nın yerine Kosovafilm müdürlüğü görevine yazar Azem Shkreli getirilmiştir. Shkreli döneminde Kosovafilm daha çok Kosova yapımlarına odaklanmıştır. Bu kapsamda Besim Sahatçiu’nun 117 adlı belgeseli, ve Ekrem Kryeziu yönetmenliğinde Kur Pranvera Vonohet filmi çekilmiştir. Film Fadil Hoxha’nın savaş günlüklerinden Azem ile Imer Shkreli tarafından senaryolaştırılmıştır. Bu filmin ilk başta Zivojin Pavlovic tarafından yönetilmesi planlanmıştır. Ancak Pavlovic o dönemin iktidarı tarafından “sakıncalı” olarak görülmüş, bir dönem filmin Bekim Fehmiu tarafından çekilmesi gündeme gelmiş nihayetinde film Ekrem Kryeziu tarafından yönetilmiştir.
Kosovafilm kapsamında 1979 yılında Besim Sahatçiu tarafından Era dhe Lisi filmi çekilmiş bu film büyük başarı elde etmiştir. Filmin senaristi Petrit Imami Pula’da düzenlenen film festivalinde Altın Arena ödülüne layık görülmüştür.
Kosovafilm ayrıca 1980’li yıllarda Gjurmët e bardha (1980 – Ekrem Kryeziu), Lepuri me pesë këmbë (1982 – Ismail Ymeri), Proka (1984 – Isa Qosja), Njeriu prej dheut (1984, Agim Sopi), Pikniku (1986 – Emin Halili), Rojet e mjegulles (1988 -Isa Qosja) filmlerini üretmiştir.
Olumsuz siyasi gelişmelere paralel olarak Kosovafilm Nisan 1993’te kapatılmıştır.
*Bu içerik CHwB Kosova ve GerrGerr platformunun destekleriyle hazırlanmıştır.
Yararlanılan bazı kaynaklar:
Goulding, Daniel J (2004) Jugoslovensko Filmsko Iskustvo 1945 – 2001, Çev. Luka Bekavac, (Zagreb: VBZ Yayınları).
Kosanoviç, Dejan (1985) Filmske Proizvodnje u Jugoslaviji, 1. Basım (Beograd: BİGZ -Jugoslavija Film Press).
Volk, Petar (1975) Svedocenje, Hronika Jugoslovenskog Filma 1945 – 1970 (Beograd: NIP Knjizevne Novine)
Imami, Petrit (2012), Film Na Kosovu Posle Drugog Svetskog Rata, Novi Filmograf, Beograd.
Rilindja Gazete Arşivi
